Table of Contents
Δέκα χρόνια μετά, το δημοψήφισμα του Ιουλίου 2015 παραμένει το πιο έντονο, αμφιλεγόμενο και καθοριστικό πολιτικό γεγονός της ελληνικής κρίσης. Ήταν η στιγμή που η λαϊκή βούληση εκφράστηκε με συντριπτική καθαρότητα — και ακυρώθηκε με ισοπεδωτική ταχύτητα. Ένα 61,3% του εκλογικού σώματος απέρριψε τους όρους της συμφωνίας με τους δανειστές, απαιτώντας αλλαγή πορείας. Η απάντηση ήρθε με την πρώτη, ιστορικά, μετατροπή ενός «Όχι» σε «Ναι», σε τόσο σύντομο χρόνο: ένα μόλις 24ωρο. Και βέβαια με ένα νέο εξ ίσου σκληρό με τα προηγούμενα μνημόνιο και νέα δημοσιονομικά μέτρα λιτότητας.
Η πολιτική παρακαταθήκη εκείνης της μέρας δεν αφορά μόνο τον ΣΥΡΙΖΑ, που 9 χρόνια μετά έφτασε στα πρόθυρα της διάλυσης αφού προηγουμένως είχε μεταλλαχθεί από φορέας ρήξης σε κόμμα κυβερνητικής διαχείρισης. Αφορά τα κόμματα της εποχής που αντί για ρεαλιστικά σχέδια αντιμετώπισης της κρίσης χρέους επέλεξαν τη συνθηματολογική αντιπαράθεση με την εργαλειοποίηση της (δίκαιης) οργής και την επίκληση συναισθημάτων. Αφορά συνολικά το πολιτικό σύστημα, που έμαθε να αποστρέφεται τις ριζοσπαστικές, τολμηρές μεταρρυθμίσεις επιλέγοντας συντηρητικά μονοπάτια και διαιωνίζοντας, όπως διαπιστώνουμε σήμερα με το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ, τις πελατειακές σχέσεις κράτους-πολίτη. Αφορά τη θεσμική ζωή της χώρας, που ουσιαστικά ενοχοποίησε τον συνταγματικά κατοχυρωμένο θεσμό του δημοψηφίσματος και όχι αυτή καθ΄ εαυτή τη χρεοκοπία ως υπαίτιο των δεινών της χώρας. Και, τέλος, αφορά τη συλλογική συνείδηση μιας κοινωνίας βαθιά διχασμένη όπου ένα μεγάλο κομμάτι της ένιωσε να προδίδεται επιλέγοντας τη σιωπή και ένα μεγάλο μέρος της, την αποχή ως μορφές παθητικής αμφισβήτησης.
Από την ελπίδα στη μεταστροφή, από την κατα μέτωπον επίθεση στην υποχώρηση, το δημοψήφισμα του 2015 αποτελεί πολύ λιγότερο «ιστορικό επεισόδιο» (ή «ατύχημα» όπως κάποιοι το χαρακτήρισαν) και περισσότερο ένα ανοιχτό τραύμα. Στην πολιτική του σκιά διαμορφώθηκε το μεταμνημονιακό τοπίο: μετριοπαθές, συγκεντρωτικό, δυσκίνητο, χωρίς πίστη στη δύναμη του λαϊκού παράγοντα. Το παρόν κείμενο επιχειρεί να ανασυνθέσει την πορεία από τότε μέχρι σήμερα — τις άμεσες, τις μεσοπρόθεσμες και τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της πιο ηχηρής ετυμηγορίας και ταυτόχρονα της μεγαλύτερης διάψευσης της ύστερης μεταπολίτευσης.
Το δημοψήφισμα ως πολιτικό και ιστορικό γεγονός
Το δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015 υπήρξε η κορυφαία στιγμή πολιτικής πόλωσης στη μεταπολιτευτική Ελλάδα και η μοναδική φορά στη μνημονιακή περίοδο που η λαϊκή βούληση εκφράστηκε με τόσο απερίφραστο τρόπο: με ένα συντριπτικό 61,3% κατά της προτεινόμενης συμφωνίας των θεσμών, απέναντι σε ένα 38,7% που συντάχθηκε με το «Ναι». Υπέρ του «Όχι» συγκροτήθηκε ένα ετερόκλητο πολιτικό ρεύμα με αναφορές από την άκρα αριστερά έως την άκρα δεξιά χωρίς κάποιον κοινό στόχο ή σχέδιο διακυβέρνησης πέραν της ρήξης με τους δανειστές.
Η ιστορική στήλη του Βήματος στο inbox σου
Γίνε μέλος του καθημερινού newsletter που αποκαλύπτει όσα συμβαίνουν στο πολιτικό παρασκήνιο και απόκτησε πρόσβαση σε αποκλειστικό περιεχόμενο. ΕΓΓΡΑΦΗ
Η χώρα βρέθηκε σε συνθήκες πολιτικής έκτακτης ανάγκης: με τις τράπεζες κλειστές, με ελέγχους κεφαλαίων, με έντονη φημολογία για ένα ενδεχόμενο Grexit, και με το κλίμα να επιβαρύνεται από ανοιχτές παρεμβάσεις εγχώριων και διεθνών παραγόντων υπέρ του «Ναι».
Στο πλευρό του Αλέξη Τσίπρα και της επιλογής του για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος δεν βρέθηκε κανείς από το παραδοσιακό πολιτικό σύστημα. Αντίθετα, απέναντί του τάχθηκαν όλοι σχεδόν οι πρώην πρωθυπουργοί της μεταπολίτευσης — ένα εντυπωσιακό φάσμα που κάλυπτε όλο το εύρος της εγχώριας πολιτικής παράδοσης, από τη δεξιά ώς την κεντροαριστερά.
Για πρώτη φορά στην ιστορία της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας, πέντε πρώην πρωθυπουργοί —Μητσοτάκης, Σημίτης, Καραμανλής, Παπανδρέου, Σαμαράς— τοποθετήθηκαν δημόσια, ταυτόχρονα, απέναντι στην εκλεγμένη κυβέρνηση. Η αντίθεσή τους δεν ήταν απλώς προγραμματική· ήταν υπαρξιακή. Το δημοψήφισμα αλλά και το δικαίωμα του λαού να αποφασίζει με άμεσο τρόπο για την τύχη του αντιμετωπίστηκαν από το σύνολο του παλιού πολιτικού συστήματος ως απειλή για τη θεσμική συνέχεια, τη γεωπολιτική θέση της χώρας στη Δύση. Βεβαίως δεν θα πρέπει να αγνοήσει κανείς το γεγονός πως ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των πρώτων κι ένα συντριπτικό ποσοστό των δεύτερων θεωρούσε τότε και πιστεύει ακόμη και σήμερα πως το πραγματικό ερώτημα του δημοψηφίσματος ήταν η παραμονή στην ΕΕ ή η επιστροφή στη δραχμή. Κι αυτό ανεξάρτητα εάν ο ίδιος ο τότε πρωθυπουργός το διέψευδε με σειρά δηλώσεων και συνεντεύξεών του μέχρι την τελευταία στιγμή πριν την κάλπη.
Ο Αντώνης Σαμαράς κατηγόρησε τον πρωθυπουργό ότι «φέρνει τη χώρα σε απόλυτο αδιέξοδο», ενώ χαρακτήρισε το δίλημμα του δημοψηφίσματος ως ένα πλαστό και επικίνδυνο δίλημμα που συνοψίζεται σε ένα «Ναι ή Όχι στην Ευρώπη». Ο Κώστας Καραμανλής με μία σπάνια τηλεοπτική παρέμβαση κάλεσε τους πολίτες να πουν «ναι στην Ευρώπη», προειδοποιώντας πως «όποτε πρυτάνευσε ο διχασμός, υποστήκαμε συμφορές». Ο Γιώργος Παπανδρέου μίλησε για μια «απόφαση που θα πλήξει τους πιο αδύναμους» και δήλωσε πως το Όχι δεν είναι πατριωτικό, αλλά επικίνδυνο. Ο Κώστας Σημίτης κατήγγειλε το «Όχι» ως επιλογή εξαθλίωσης, επιμένοντας ότι η σταθερότητα και η ανάπτυξη εξασφαλίζονται μόνο με το «Ναι». Τέλος, ο επίτιμος πρόεδρος της ΝΔ, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, τότε 97 ετών, παρενέβη με δραματικούς όρους: χαρακτήρισε το δημοψήφισμα «νομικά άκυρο», το ερώτημα «ασαφές», και προειδοποίησε ότι ένα Όχι θα σήμαινε «τεράστια οικονομική και κοινωνική ανωμαλία».
Η εικόνα αυτή αποτυπώνει τη βαθύτερη ρήξη του 2015: δεν ήταν απλώς μια σύγκρουση ανάμεσα σε κόμματα της αντιπολίτευσης και μία κυβέρνηση. Ήταν μια σύγκρουση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές ιδέες για τη δημοκρατία, την Ευρώπη και το υποκείμενο της πολιτικής. Μία σύγκρουση που επαναλήφθηκε εν είδει ρεβάνς, τρία χρόνια αργότερα, το 2018 με αφορμή τη Συμφωνία των Πρεσπών.
Παρ’ όλα αυτά και τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα κατέληξαν στο να επιφέρουν το ίδιο αποτέλεσμα, της αμφισβήτηση της λαϊκής κυριαρχίας. Οι μεν αμφισβητώντας την ίδια τη διαδικασία του δημοψηφίσματος και οι δε ανατρέποντας την ίδια την εντολή που είχαν ζητήσει και είχαν λάβει.
Η ακύρωση της λαϊκής ετυμηγορίας και η πολιτική μετάλλαξη του ΣΥΡΙΖΑ
Η αυθημερόν ακύρωση του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος από την ίδια την κυβέρνηση Τσίπρα σήμανε το τέλος του πρώτου εξάμηνου πειράματος αριστερής διακυβέρνησης στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η υποχώρηση και η αποδοχή του τρίτου μνημονίου, έστω και με το σημαντικό κέρδος της ρύθμισης του χρέους, έθεσαν υπό αμφισβήτηση την πολιτική αξιοπιστία του ΣΥΡΙΖΑ και αναζωπύρωσαν την κρίση εκπροσώπησης που χαρακτήριζε την ελληνική πολιτική σκηνή από το 2012. Το δημοψήφισμα, από ορόσημο λαϊκής ανάτασης, μετατράπηκε σε αφετηρία πολιτικής απαξίωσης. Η κατάργηση του μνημονίου «με ένα νόμο και ένα άρθρο» έγινε πικρόχολο ανέκδοτο με την υπόκρουση «νταουλιών και ζουρνάδων».
Το δημοψήφισμα και η υπαρξιακή διάσταση που πήρε ήταν ο καταλύτης για τη συγκρότηση του λεγόμενου αντι-σύριζα μετώπου, που απέκτησε διακομματικά χαρακτηριστικά και ουσιαστικά οδήγησε τμήμα του κεντρώου χώρου στη ΝΔ. Ο ΣΥΡΙΖΑ ως κόμμα απέτυχε να εξελίξει την αφήγηση του, ενώ ως κυβερνητικό σχήμα καθηλώθηκε στη βίαιη προσαρμογή που απαιτούσε η εφαρμογή του μνημονιακού μνημονιακού προγράμματος, ενώ ο μηχανισμός αναπολούσε το «Όχι». Παρά το γεγονός ότι το εκλογικό σώμα αποδέχθηκε την μετατροπή του «Όχι» σε «Ναι» ο ΣΥΡΙΖΑ δεν μπόρεσε να προσφέρει ένανεό όραμα για την κοινωνία και οι πολιτικές του έπληξαν κυρίως εκείνους που τον στήριξαν στις εκλογές του Σεπτέμβριου (μικρομεσαίους, συνταξιούχους, ελεύθερους επαγγελματίες).
Το κύμα της λαϊκής στήριξης στον ΣΥΡΙΖΑ που είχε ξεκινήσει από το 2012 ήταν μεν αρκετό για να τον κρατήσει στην εξουσία και στις δεύτερες εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015 όμως είχε ήδη ξεκινήσει και η διάλυση της σχέσης εμπιστοσύνης. Η πολιτική μετάλλαξη του κόμματος και η στρατηγική στροφή του στη μνημονιακή γραμμή αποτέλεσαν πλήγμα τόσο για τον αριστερό ριζοσπαστισμό στην Ελλάδα όσο και για το ίδιο το εγχείρημα της ανανέωσης ολόκληρου του φάσματος του πολιτικού πλαισίου. Πλήγμα που επέτεινε και η κυβερνητική συνεργασία με ένα αντιμνημονιακό μεν, πλην όμως στις παρυφές της λαϊκής δεξιάς, κόμμα, αυτό των Ανεξάρτητων Ελλήνων.
Πολιτική κρίση και κρίση εκπροσώπησης: αποχή και διάλυση κομμάτων
Μία από τις πιο σοβαρές και μακροχρόνιες επιπτώσεις της ακύρωσης της λαϊκής ετυμηγορίας του 2015 είναι το βάθεμα της κρίσης εκπροσώπησης που εκδηλώθηκε μέσα από την αυξανόμενη αποχή στις εκλογικές διαδικασίες που ακολούθησαν, μέχρι και τις εκλογές του 2023-2024.
Τα ποσοστά αποχής, που από καιρό κινούνταν σε υψηλά επίπεδα, γνώρισαν σταθερή αύξηση — αποτέλεσμα της αίσθησης της πολιτικής ματαίωσης και της αποστροφής προς το παραδοσιακό πολιτικό σύστημα στο οποίο συμπεριλαμβάνεται πλέον και ΣΥΡΙΖΑ. Η ακύρωση του μηνύματος του «Όχι» οδήγησε σε μαζική αποστασιοποίηση μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας από τη συμμετοχή στις εκλογές, αμφισβητώντας ουσιαστικά τη νομιμοποίηση των κομμάτων ως εντολοδόχων της λαϊκής βούλησης. Κι αυτό δεν αφορούσε μόνο τους ψηφοφόρους της Αριστεράς αλλά και ευρύτερες κοινωνικές ομάδες που θεωρούσαν τους μεν υπεύθυνους της ελληνικής χρεοκοπίας και τους δε ανίκανους να μας βγάλουν από αυτή.
Βεβαίως δεν γνωρίζουμε -υποπτευόμαστε όμως- το τι θα συνέβαινε λίγους μήνες μετά εάν τον Οχι οδηγούσε σε μία μόνιμη ή προσωρινή και σίγουρα πάντως μακρόχρονη απομάκρυνση από την Ε.Ε. όπως επιθυμούσε ο Βόλφγκαγκ Σόιμπλε. Δυστυχώς ή ευτυχώς η ιστορίας δεν γράφεται με “εάν”.
Από το 2015 έως το 2019 η πολιτική σκηνή γνώρισε βαθιές ανακατατάξεις: κόμματα που είχαν εμφανιστεί ως εναλλακτικές επιλογές της μετά-μνημονιακής εποχής, όπως το Ποτάμι και οι Ανεξάρτητοι Έλληνες, διαλύθηκαν ή αφομοιώθηκαν σε άλλα σχήματα. Σε πολύ μεγάλο βαθμό, η κρίση αυτή έπληξε και τον ίδιο τον ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος από φορέας ριζοσπαστικής αλλαγής μετατράπηκε σε κόμμα κυβερνητικής διαχείρισης, με αποτέλεσμα την εκλογική και ιδεολογική του συρρίκνωση. Αντίθετα, η Νέα Δημοκρατία άρχισε ήδη από την εκλογή του Κυριάκου Μητσοτάκη στην αρχηγία και μέχρι την ολοκλήρωση της τετραετίας να ανακτά πλήρως τις δυνάμεις που είχε χάσει το 2012 και 2015. Πράγμα που δεν συνέβει με τον άλλο πόλο του παλαιού δικομματισμού, το ΠΑΣΟΚ.
Ευρωπαϊκή και διεθνής διάσταση: το δημοψήφισμα ως υπαρξιακή απειλή
Το δημοψήφισμα του 2015 δεν ήταν ένα εσωτερικό ελληνικό ζήτημα. Συμπυκνώθηκε σε μια σύγκρουση ανάμεσα σε ένα λαό που επιχείρησε να αμφισβητήσει τις πολιτικές λιτότητας και ένα ευρωπαϊκό πολιτικό-οικονομικό σύστημα που ανταποκρίθηκε με πίεση, απειλές και τεχνοκρατικές λύσεις καθώς κινδύνευε η σταθερότητα τόσο του τραπεζικού συστήματος όσο και του μέχρι τότε πολιτικού οικοδομήματος από αλυσιδωτές ανατροπές ιδιαίτερα σε χώρες του νότου.
Η αντίδραση του Eurogroup, η στάση της Γερμανίας και άλλων δυνάμεων, η επικοινωνιακή εκστρατεία υπέρ του «Ναι», αλλά και οι εσωτερικές διαφωνίες στο ευρωπαϊκό πλαίσιο, ανέδειξαν το ελληνικό δημοψήφισμα σε κάτι που θα έπρεπε να αποφευχθεί με κάθε τρόπο καθώς το αποτέλεσμά του θα μπορούσε να γίνει σύμβολο έμπνευσης για ευρωπαϊκές ριζοσπαστικές δυνάμεις. Αντίθετα, η ήττα του «Οχι» -πως και η έμπρακτη ακύρωσή του- θα αποτελούσε ήττα του «λαϊκισμού» και θρίαμβος της ορθολογικής τήρησης των κανόνων.
Η ελληνική υπόθεση έθεσε κρίσιμα ερωτήματα για τη δημοκρατία στην Ευρώπη, την κυριαρχία των εθνών και τη δυνατότητα κοινωνικής αλλαγής μέσα στο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Ερωτήματα που δεν απαντήθηκαν με το περίφημο Grexit αλλά που οδήγησαν σε ένα άλλο exit, αυτό των Βρετανών και που ακόμη ταλανίζουν την γηραιά ήπειρο που βλέπει τις κάποτε ισχυρές «ατμομηχανές» να μένουν από καύσιμα.
Το δημοψήφισμα στη συλλογική μνήμη
Η νύχτα της 5ης Ιουλίου 2015 καταγράφηκε στη μνήμη όσων είχαν ψηφίσει «Όχι» ως μια σπάνια στιγμή πολιτικής ευφορίας. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους για να γιορτάσουν ένα αποτέλεσμα που, ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης, έδινε υπόσταση στο αίτημα της αξιοπρέπειας, της λαϊκής κυριαρχίας, της ελπίδας. Ήταν μια στιγμή ενότητας, αναμέτρησης και πολιτικής πίστης.
Μόνο που η ιστορική αυτή στιγμή δεν μετατράπηκε ποτέ σε συλλογικό κεκτημένο. Αντιθέτως, μέσα σε λίγες ώρες, μεταστράφηκε σε αμηχανία — κι έπειτα σε ντροπή. Το ίδιο το «Όχι» έγινε λέξη σχεδόν απαγορευμένη, υπενθύμιση μιας προσδοκίας που δεν υλοποιήθηκε και μιας ρήξης που δεν τόλμησε να ολοκληρωθεί. Η διάψευση της πλειοψήφίας του 61,3% δεν ήταν μόνο πολιτική· ήταν υπαρξιακή.
Στην συλλογική μνήμη, το δημοψήφισμα του 2015 μοιάζει σήμερα να έχει «θαφτεί» σκόπιμα από τους τότε «νικητές» και να υπενθυμίζεται ως «άτυχημα» από τους τότε «ηττημένους». Σπανίως αναφέρεται σε επετείους, δεν αποτελεί πεδίο διεκδίκησης για καμία πολιτική δύναμη. Η κοινωνία συνολικά το έχει σιωπηρά αποκηρύξει — με εκείνους που ψήφισαν «όχι» να μην αντέχουν να θυμούνταιι ότι η απόφαση αυτή ακυρώθηκε χωρίς συνέπειες και με εκείνους που είχαν ψηφίσει «ναι» να μην αντέχουν να θυμούνται τα capital control και της ουρές στα ΑΤΜ για να πάρουν 60 ευρώ ημερησίως.
Η σιωπή λειτουργεί ως αμυντικός μηχανισμός απέναντι στην πολιτική απογοήτευση και την παραίτηση του «όλοι ίδιοι είναι». Η κοινωνία επέλεξε να απωθήσει παρά να τα μεταβολίσει τόσο το δημοψήφισμα όσο όμως και τις βαθύτερες αιτίες της χρεοκοπίας της χώρας μετατρέποντάς τα σε κάτι που «καλύτερα να μη μιλάμε γι’ αυτό» — ένα ταμπού της σύγχρονης δημοκρατίας.
Ωστόσο, το δημοψήφισμα παραμένει ένα από τα ελάχιστα γεγονότα της ύστερης μεταπολίτευσης που άφησε ανεξίτηλο σημάδι και λειτουργεί ακόμα ως φάντασμα πάνω από το πολιτικό σύστημα και τα κόμματα ανεξάρτητα από τις θέσεις που είχαν τότε.
Περισσότερα από το αφιέρωμα του ΒΗΜΑΤΟΣ «Δημοψήφισμα, 10 χρόνια μετά»
Το χρονικό του δημοψηφίσματος του 2015: Τα γεγονότα που έμειναν στην ιστορία
Γιατί πήγα στη συγκέντρωση του «Ναι»
Πηγή: To Vima
