Table of Contents
Ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος (Γιαννουλάτος) είναι κυρίως γνωστός για το ιεραποστολικό του έργο στην Αφρική, την Ασία, αλλά και την κοντινή Αλβανία. Υπάρχει, όμως, και μια άλλη πτυχή της σκέψης και της δράσης του, που αξίζει να μελετηθεί: ο στοχασμός του για την οικουμενική προοπτική του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Αλλωστε, οι πολλαπλές αυτές διαστάσεις της προσωπικότητάς του ισορροπούν με την έννοια ότι, όταν υπάρχει γνήσιο διαλογικό ήθος, τότε η συνάντηση με άλλους πολιτισμούς «έως εσχάτου της γης» βοηθά στον καλύτερο αναστοχασμό σχετικά με το ποιος είναι ο ελληνικός και ευρωπαϊκός εαυτός. Και, αντιστρόφως, μόνο μια ικανή εμβύθιση στον οικείο πολιτισμό μπορεί να εξασφαλίσει έναν ειλικρινή διάλογο.
«Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία»
Το έργο «Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία» (εκδ. Ακρίτας) δημοσιεύθηκε το 2000, στο αποκορύφωμα της αισιοδοξίας για την παγκοσμιοποίηση, έναν χρόνο πριν από το χτύπημα στους Δίδυμους Πύργους. Στόχος του είναι να αποφευχθεί μια φοβική στάση των Ελλήνων έναντι της παγκοσμιοποίησης και να τονισθούν στοιχεία του ορθόδοξου και ελληνικού πολιτισμού, που είναι γόνιμα στη συνάντηση με μια παγκοσμιοποιημένη εκδοχή της Δύσης. Τονίζεται κατ’ αρχήν ότι η αρχέγονη Εκκλησία αναπτύχθηκε στο ομογενοποιημένο περιβάλλον της ελληνορωμαϊκής οικουμένης, που αποτελούσε μια προδρομική μορφή «παγκοσμιοποίησης» γύρω από τη Μεσόγειο.
Οι πρώτοι χριστιανοί εισήλθαν με παρρησία σε έναν κοινό διάλογο με τους εθνικούς φιλοσόφους για το μέλλον μιας οικουμενικής αυτοκρατορίας, αποτελώντας παράδειγμα αυτοπεποίθησης για τους σύγχρονους χριστιανούς, οι οποίοι καλούνται να συζητούν για το κοινό μέλλον της παγκοσμιοποιημένης ανθρωπότητας αντί να επαναπαύονται σε μια περιχαρακωμένη εκδοχή του παρελθόντος. Ενα βασικό στοιχείο της παράδοσης που ανασύρεται είναι η σύνθεση ανάμεσα στο τοπικό και το οικουμενικό.
Η αρχέγονη Εκκλησία πέτυχε, επειδή είχε ένα δίκτυο ζωντανών εντόπιων κοινοτήτων, που απάρτιζαν μία οικουμενική Εκκλησία διά της ιεραποστολής, με τρόπο, όμως, που θεωρείτο ότι η αλήθεια της πίστης πραγματωνόταν σε κάθε ιδιαίτερη τοπική Εκκλησία. Η οικουμενικότητα δεν λειτουργούσε έτσι σε βάρος της τοπικής ιδιαιτερότητας, αλλά η Εκκλησία προσελάμβανε τα καλύτερα στοιχεία της ελληνικής πόλεως.
Σύνθεση και δικαιώματα
Αυτή η σύνθεση τοπικότητας και παγκοσμιότητας υπήρξε ένα αίτημα της παγκοσμιοποίησης. Εχει εκφραστεί με το αγγλικό σύμμειγμα «glocalization» (globalization και localization), που σημαίνει μια επιθυμητή ταυτόχρονη ανάπτυξη της παγκοσμιότητας και της εντόπιας ιδιαιτερότητας. Κατά τον Αναστάσιο, η χριστιανική πίστη στην Αγία Τριάδα είναι επίκαιρη σε ένα περιβάλλον παγκοσμιοποίησης.
Το ιδιάζον χαρακτηριστικό της είναι η θεώρηση ότι ο Θεός δεν είναι ένα μοναχικό ον, όπως στους αυστηρούς μονοθεϊσμούς, αλλά περιέχει την ετερότητα, τον διάλογο και τον πλουραλισμό μέσα στο ίδιο του το Είναι ως πολλαπλότητα προσώπων, σε συνδυασμό με την ενότητα. Στη χριστιανική θεολογία θεωρείται ότι τα θεία πρόσωπα έχουν ταυτοχρόνως απόλυτη μοναδικότητα και πλήρη καθολικότητα, δηλαδή δεν αποτελούν κατακερματισμένα απομονωμένα κομμάτια μιας φύσης, αλλά ολότητες μέσα από την ενότητα της αγάπης.
Η αρχέγονη Εκκλησία επιχείρησε να εφαρμόσει αυτό το θεϊκό ιδεώδες στη δομή της, αναζητώντας τρόπους να πραγματώνεται η ολότητα της πίστης και της αλήθειας της σε κάθε τοπική κοινότητα, αλλά σε ενότητα σεβασμού με όλες τις άλλες κοινότητες. Μέσα από αυτή τη δικτύωση κατόρθωσε να αλώσει πνευματικώς μια αρχικώς εχθρική ρωμαϊκή αυτοκρατορία και να προσφερθεί ως βάση της συνοχής της.
Στη συνέχεια υπήρξαν ιστορικές αποτυχίες, όπως η άνοδος μιας μη ανεκτικής μονοδοξίας λόγω της στενής συμπόρευσης κράτους και Εκκλησίας και τα σχίσματα που προέκυψαν με αποτέλεσμα τη σταδιακή εδαφική και πνευματική συρρίκνωση της αυτοκρατορίας. Ωστόσο, ο Αναστάσιος επιζητεί όχι μια επανάληψη του παρελθόντος, αλλά μια έμπνευση από ένα ήθος τόλμης και ανοικτότητας έναντι της οικουμενικότητας.
Η σχέση του χριστιανισμού με τα δικαιώματα
Το κρίσιμο είναι ότι η σύγχρονη οικουμενικότητα του δυτικού πολιτισμού βασίζεται στη θεωρία των δικαιωμάτων. Η σχέση του χριστιανισμού με τα δικαιώματα υπήρξε αμφίθυμη. Ο Αναστάσιος προτείνει μια επίκαιρη ερμηνεία: τα δικαιώματα να θεωρηθούν λιγότερο ως μια εγωτιστική απαίτηση ή ως κάτι που προκύπτει αυτοματικά από την ανθρώπινη φύση και περισσότερο ως κάτι που προσδίδει συλλογικώς η κοινωνία στα επιμέρους πρόσωπα, λόγω της πίστης της για την αξία του ανθρώπου.
Με αυτή την έννοια, ο πολιτισμός των δικαιωμάτων θεωρείται ότι είναι κοντά στη χριστιανική έννοια ότι ο άνθρωπος έχει πλασθεί «κατ’ εικόνα» του Θεού. Η θεολογική αυτή πίστη θα μπορούσε να εκκοσμικευθεί υπό την έννοια ότι το ανθρώπινο πρόσωπο έχει μια ανεξάλειπτη αξιοπρέπεια, για την οποία χρειάζεται να παλεύουμε ως κοινωνίες, προκειμένου να την εξασφαλίσουμε σε όλα τα πρόσωπα, και μάλιστα στα πιο ευάλωτα.
Στο έργο του ο Αναστάσιος ασκεί κριτική σε μια αποκλειστικά οικονομική πτυχή της παγκοσμιοποίησης, η οποία προκαλεί απογείωση των ανισοτήτων και παγκόσμια αστάθεια. Ωστόσο, διακρατεί ως θετική την έννοια της παγκοσμιοποίησης και τονίζει το πώς πρέπει να βρεθούν και να βιωθούν οι οντολογικοί δεσμοί που θα στηρίξουν ένα όραμα, το οποίο εμφανίζεται κατ’ αρχήν ως οικονομικό και θεσμικό.
Με επίκεντρο τις κρίσεις
Μετά το 2001, η θεματική των βιβλίων του στρέφεται περισσότερο γύρω από κρίσεις, όπως η τρομοκρατία και η θρησκευτική της διάσταση, η φτώχεια και η ανισότητα ως υπονομευτικές της παγκοσμιότητας, καθώς και γύρω από το αίτημα της ειρήνης.
Αντιστέκεται στους πολιτισμικούς πολέμους. Προσπαθεί να προβάλλει τις πλέον πνευματικές ερμηνείες του Ισλάμ, όπως λ.χ. το πώς η τζιχάντ εννοείτο αρχικά ως ένας πνευματικός πόλεμος του πιστού με τα πάθη του. Το έργο «Συνύπαρξη: Ειρήνη, φύση, φτώχεια, τρομοκρατία, αξίες» (εκδ. Αρμός, 2015) συνοψίζει με ώριμο τρόπο τις βασικές θεματικές της πολιτικής σκέψης του. Το «μακάριοι οι ειρηνοποιοί» του Ευαγγελίου αναλύεται όχι μόνο σε θεολογική, αλλά και σε πολιτική συνάφεια: η ειρήνη ως μια «μακάρια» κατάσταση προϋποθέτει δέσμευση στην άμβλυνση των ανισοτήτων, ενώ ανακύπτει και το ζήτημα της ειρήνης με το φυσικό περιβάλλον.
Χαρακτηριστικό του Αναστασίου ήταν η πίστη που προκαλεί ανοικτότητα, τόλμη και γενναιότητα, όχι μόνο με τη θεολογική έννοια, αλλά και με την πολιτική, ως μια πίστη στις δυνατότητες του ανθρώπου, στην ειρήνη και στην καλοσύνη που βρίσκεται ως αίτημα στον πυρήνα κάθε πνευματικής παράδοσης.
Με αυτή την έννοια επικαιροποίησε σε εποχή κρίσης το στοιχείο της πίστης, που βρίσκεται στην καρδιά του ευρωπαϊκού πολιτισμού, πλην όχι σε μια προοπτική κυριαρχίας, αλλά σε έναν ορίζοντα ειρηνικής συνύπαρξης. Στη σημερινή περίοδο αναδίπλωσης το έργο του Αναστασίου είναι ίσως περισσότερο επίκαιρο από την εποχή που γράφτηκε, αποδεικνύοντας το καθαρό βλέμμα του ιεράρχη απέναντι στις πολυπαραγοντικές προκλήσεις των καιρών μας.
Πηγή: To Vima
